گیاخاک در انگلیسی Humus (هیوموس) است که از لاتین گرفته شده و به معنی زمین است. تعریف گیاخاک بر اساس زمینه علمی که در آن بحث میشود، کمی متفاوت خواهد بود. وقتی در مورد خاک‌شناسی صحبت می‌کنیم، گیاخاک بخشی از خاک است که ساختار گیاهی یا جانوری در آن وجود ندارد. عملکرد گیاخاک به گونه‌ای است که بر روی چگالی خاک اثر می‌گذارد و به خاک توانایی نگهداشت آب و مواد مغذی را می‌دهد. در کشاورزی، گیاخاک به ترکیبی طبیعی (کمپوست) از بقایای گیاهان اطلاق می‌گردد که از منابع طبیعی سرچشمه گرفته‌اند. گیاخاک برای بهبود وضعیت خاک استفاده میشود. همچنین باید خاطرنشان کرد که گیاخاک یا هیوموس به لایه‌ای از خاک گفته میشود که حاوی مواد ارگانیک است.
با کمی ارفاق می‌توان این دو نوع دیدگاه را باهم مرتبط دانست. در هر حال، گیاخاک از قرن‌ها پیش استفاده میشود. اولین کاربرد گیاخاک به قرن ۱۸ باز می‌گردد، البته احتمال این نیز وجود دارد که کاربرد گیاخاک به گذشته‌های دورتر نیز برسد. امروزه، گیاخاک برای رشد سالم گیاهان بکار می‌رود. در این مقاله به تعریف گیاخاک، ترکیبات آن و کاربردش در باغبانی می‌پردازیم.
هوموس یک ماده بیوشیمیایی است که در لایه های بالایی خاک که تیره است، تشکیل می شود. خود هوموس به رنگ قهوه ای تیره تا سیاه است. به عبارت دیگر به بقایای تجزیه شده گیاهان و جانوران هوموس (Humus) یا ” گیاه خاک” می گویند.
• هوموس یا گیاهخاک، مواد متخلخل، اسفنجی و تیره رنگی هستندکه بخش مهمی از مواد آلی خاک را تشکیل می دهند. “هوموس” سبب تیرگی خاک میشود علاوه بر این آب و هوا و مواد غذایی را به خاک و ریشه می‌رساند و برای رشد گیاهان بسیار مفید است.
• مقدار گیاهخاک (هوموس) در کشتزارها، باغها و باغچهها، زیاد و در خاکهای بیابانی بسیار کم است. مواد آلی موجود در خاک، باعث ذخیره رطوبت بیشتر در خاک می شود. هوموس، بسـیار بـه کنـدی تجزیـه میشود، و به همین دلیل از نظر حاصلخیزی خاک اهمیـت آن از بخش فعـال مـاده آلی کمتر است.
• گیاهان و جانوران در توسعه و گسترش خاک ها بوسیله ایجاد مواد آلی اضافی کمک می کنند. قارچ ها و باکتری ها این مواد آلی را به یک ترکیب شیمیایی نیمه محلول که “هوموس” نامیده می شود، تبدیل می کنند. ارگانیزم های بزرگتر موجود در خاک مانند کرم های خاکی، سوسک ها و موریانه ها، “هوموس” را با مواد معدنی موجود در خاک در هم می آمیزند.
• خود “هوموس” به رنگ قهوه ای تیره تا سیاه است. مطالعه هوموس بصورت مجزا بسیار مشکل است، چرا که هوموس با ذرات ریز مواد معدنی به خوبی مخلوط شده است. “هوموس” از اسیدها(هومیک و فولیک)، قارچها، باکتریها، دیاستازها و ترکیبات آلی دیگر که در مراحل گوناگون تجزیه می باشند تشکیل یافته است.
• خاکدانه های رسی- هوموسی که به این ترتیب از آمیزش تنگاتنگ مواد آلی و معدنی پدید می آیند ساختمانی نرم و قابل تهویه با ظرفیت بالای ذخیره آب و عناصر غذایی به خاک می بخشد.
• مواد پروتئینی موجود در “هوموس” که از کالبد موجودات زنده حاصل می شود، توسط موجودات ذره بینی با منشاء گیاهی و جانوری(گیاوزیا) تجزیه می یابند و به آهستگی معدنی شده، به طور پیوسته غذای گیاهان را تامین می نمایند. به بیان دیگر هوموس ماده غذایی بینابینی و ذخیره ای است که عامل اصلی حاصلخیزی خاک را تشکیل می دهد.
